sadrü’l-müteellihîn (molla sadrâ) de ilmi varlıkla eşit kabul etmiştir. tıpkı varlığın ve ışığın teşkikî olması gibi, yani zayıflık ve güçlülük mertebelerine sahip olması gibi ilim ve bilinç de teşkikîdir, zayıflık ve güçlülük dereceleri vardır. baba tâhir’in sözünden de bu çıkıyor.
evet. maşrık, güneşin doğduğu yerdir. yani hak teâlâ’nın nuru, akılda doğuyor. akıl bu yüzden maşrıktır. “nurun yeşrıku min subhi’l-ezel” (nur ezel sabahından doğuyor). bu sözün hz. emir’e ait olması lazım. buradaki ezel nedir? ezel zaman mıdır? hayır. hidayet sabahı, aklın nuraniyet sabahıdır. bilinç sabahıdır.
yani o, peygamber’in vahyi almasını peygamber’in ubûdiyyetiyle ilgili bir mesele olarak görüyor. buradan da şu sonuca varıyor: peygamber, vahyi alma konusunda herkesten daha muhtaçtır, haristir, ona aşıktır. hatta allah peygambere, neden vahyi alma konusunda kendini bu kadar meşakkate sokuyorsun, diyor.
kelâmcılar hâlik ile mahlûktan, filozoflar vacibu’l-vücud ile mümkinü’l-vücuddan ve genel olarak da hepsi “kadim” ve “hadis”ten söz ederken aynülkudât bunu “cemâlin beni” suretinde hem âşıkane ve ârifane hem zarifçe ve hem de hekimâne bir şekilde ifade etmiştir. / o nokta da bismillah’taki ali’nin (a.s.) noktasıdır. evet üstat, konu çok iyi bir yere geldi. ancak süremiz de burada bitti.
aklın tatmasına örnek sanatçılardır. sanat işte böyle ortaya çıkıyor. sanatçı, aklı tat alan kimsedir. kavram yaratmıyor, tadıyor. sanatçı kavram yaratmaksızın kendi tattığına ulaşıyor. akıl tadar, zevk aklın tadışıdır. o halde şuhûd aklın görmesidir, zevk ise aklın tatmasıdır. demek ki akıl olmadan ne şuhûd olur ne de zevk.
insan bir şeylerini unutabilir; ama insan “ben”i unutabilir mi? allah korusun bir kişi bir kaza yapabilir ve komaya girebilir. o hastanedeyken mekânı zamanı, nerde olduğunu vs. her şeyi unutabilir. hatta ismini bile unutabilir. ancak “ben”ini unutabilir mi? yani “ben” olduğunu unutamaz. ismini bile unutabilir, ama ben demeye devam eder. işte o ben huzurdur.
cennet de aynı şekildedir. bazıları cennette sürekli yiyip içip yatıldığını düşünüyor. insan yiyip içmekten bıkmaz mı? her şey insanı bıktırır. cennette bıkmak yoktur; çünkü içinde sükûn yoktur. cennet sabittir ama sakin değildir. yani cennet her an bir cilveye sahiptir. cennette olan bir mümin her an yeni bir cilve görür.
şimdi size bir örnek vereyim, belki bu örnekle biraz açıklayabilirim. mesela herkes sonsuzdan (gayri mütenahi) söz eder, matematikçiler bunu daha iyi anlar. bilgin insanlar sonsuzu bilirler mi bilmezler mi? bilirler… peki sonsuzu tasavvur edebilir misiniz? hayır; çünkü tasavvur ettiğiniz anda o sonlu (mütenahi) olur.
üstat ali rabbani golpayegani makalesinde imam mehdi’nin ehl-i sünnet rivayetlerinde geçen şeceresinin incelemesini ve buna ilişkin bazı rivayetlerin eleştirisini yaptı.