ÖZEL: Tevrat’ta On İki İmam

[1] Makalenin orijinali için bkz. Hâdi Ali Takavî, Muhammed Kandehârî ve Muhsin Feyzbahş, “Devâzdeh İmam der Tevrat: Nigâhî Nov be Beşâret-i İbrahim der Sifr-i Peydâyiş,” Faslnâme-i İmamet-pejûhî, 12 (1392): s. 17-55.

[2] Saff Sûresi, 6: “Hani, Meryem oğlu İsa, ‘Ey İsrailoğulları! Doğrusu ben, benden önce gelmiş olan Tevrat’ı doğrulayan, benden sonra gelecek ve adı Ahmed olacak bir peygamberi müjdeleyen, Allah’ın size gönderilmiş bir peygamberiyim’ demişti. Ama o elçi, kendilerine belgelerle geldiği zaman: ‘Bu, apaçık bir sihirdir’ demişlerdi.”

A’râf Sûresi, 157: “Onlar, yanlarındaki Tevrat’ta ve İncil’de yazılı buldukları Elçi’ye, o ümmî peygambere uyan kimselerdir.”

Bakara Sûresi, 146: “Kendilerine kitap verdiklerimiz onu [Peygamber’i] oğullarını tanıdıkları gibi tanırlar. Böyle iken içlerinden birtakımı bile bile gerçeği gizlerler.”

Âl-i İmrân Sûresi, 81: “Hani, Allah peygamberlerden, ‘Ant olsun, size vereceğim her kitap ve hikmetten sonra, elinizdekini doğrulayan bir peygamber geldiğinde, ona mutlaka iman edeceksiniz ve ona mutlaka yardım edeceksiniz’ diye söz almıştı.”

[3] Örneğin, İmam Rıza (a.s.) ile çeşitli dinlere mensup olan din adamları arasında geçen bir münazaranın uzun uzadıya nakledildiği rivayetlerde İmam, muhataplarına, geçmiş peygamberlerin birçok müjdeleyici sözünü hatırlatmıştır. Bkz. İbn Bâbeveyh, Muhammed b. Ali, Uyûnu ahbâri’r-Rızâ, Tahran: Neşr-i Cihân, h.k. 1378, c. 1, s. 154.

[4] Burada verilen Farsça çeviri, yazar tarafından Tevrat’ın en eski tarihli İbranice yazma nüshasından (onuncu yüzyıla tarihlendirilen Leningrad WTT nüshası) yapılmıştır.

[5] İsmail b. Abdurrahman b. Ebî Kerime es-Süddî, İmam Zeynelâbidîn ve İmam Muhammed Bâkır’ın (a.s.) ashabından olup meşhur bir Şiî müfessirdir; fakat Tefsir’i günümüze ulaşmamıştır. Bununla birlikte İbn Tâvûs ve Tusterî’nin aktardıklarına göre es-Süddî, Tefsir’inde bu ayeti, Hz. Peygamber’in ve zürriyetinin müjdelenmesi olarak yorumlamıştır. Bkz. İbn Tâvûs, Ali b. Musa, et-Tarâif fî marifeti mezâhibi’t-tavâif, Tahran: Hayyâm, h.k. 1400, c. 1, s. 172; Tusterî, Kâdı Nurullah, İhkâkü’l-hakk ve izhâku’l-bâtıl, Kum: Mektebetu Ayetullah el-Maraşi en-Necefî, h.k. 1409, c. 7, s. 478.

[6] İbn Kuteybe Dineverî olarak tanınan tarihçi Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim Dineverî Mervezî (ö. 276/889), A’lâmü’n-nübüvvet’inin başında yer alan “Kitab-ı Mukaddes’in Beşâreti” babında bu ayeti ve Tekvin 16:8-12 ayetlerini zikretmiş ve bu ayetlerde kastedilenin ne olduğunu şu şekilde açıklamıştır: “Bu söz üzerinde derinlemesine düşününüz! Çünkü onda Peygamberimiz hakkında bir delil mevcuttur; yani kastedilen Resulullah’tır. Zira İsmail’in eli, İshak’ın elinin üzerinde değildi [peygamberlik ve saltanat İshak’ın evladında kaldı ancak] Resulullah peygamber olduğunda nübüvvet İsmail’in evladına geçti ve saltanat ona boyun eğdi, ümmetler ona tâbi oldu, Allah, O’nunla birlikte [önceki] bütün şeriatları neshetti, peygamberliği O’nunla sona erdirdi ve ahir zamana değin halifeliği ve saltanatı O’nun ailesinde karar kıldı. Böylece onların elleri, herkesin elinin üzerinde oldu ve herkes, onlara teslimiyet elini uzattı.” Bkz. Schmidtke, Sabine, “The Muslim Reception of Biblical Materials: Ibn Qutayba and His A‘lam al-nubuwwa,” Islam and Christian-Muslim Relation, 22:3 (2011): s. 254.

[7] Numânî, Muhammed b. İbrahim, el-Gaybe, Tahran: Neşr-i Sadûk, h.k. 1397, s. 108.

[8] Müfîd, Muhammed b. Muhammed, “el-Mesâilü’s-serviyye,” el-Mutemeru’l-âlemî li-elfiyyeti eş-Şeyh el-Müfîd, Kum, h.k. 1413, s. 43.

[9] İbn Kesîr, Mâide Sûresi 12’nci ayetin tefsirinde şöyle yazar: “Tevrat’ta İsmail’e yönelik müjdedir. Allah onun zürriyetinden on iki yüce şahsiyet ortaya çıkaracaktır ki bunlar, İbn Mesûd’un ve Câbir b. Semure’nin rivayet ettikleri hadiste zikredilen on iki halifedir.” Bkz. İbn Kesîr, İsmail b. Ömer, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-azîm, nşr. Muhammed Hüseyin Şemseddin, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, (t.y.), s. 59. İbn Kesîr, herhangi bir karşıt delil sunmadan, Şia’nın On İki İmam’ının sözü geçen rivayetlerde bahsedilen on iki halifeye tekabül etmediğini ileri sürmüştür.

[10] Ehl-i Kitap âlimleri sözüyle, önceden Ehl-i Kitap olup sonradan ihtida eden ve Müslüman olan âlimleri kastediyoruz.

[11] Yemen’de bir hahamın oğlu olan Ebû İshâk Ka‘b b. Mâti el-Himyerî el-Ahbâr (ö. 32/652-53?), Ömer b. Hattâb döneminde yaşamıştır. İslâm kaynaklarında Ka‘bu’l-Ahbâr’dan nakledilen bir dizi rivayette, Hz. Peygamber’in adının kutsal metinlerde “Mâzmâz” (veya benzeri kelimeler) şeklinde geçtiği belirtilmiştir. Örneğin bkz. Kâdı Iyâz, Iyâz b. Musa, eş-Şifâ bi-tarifi hukuki’l-Mustafa, Kum: Dâru’l-fikr li-tabaa ve’n-neşr ve’t-tevzi, h.k. 1409, c. 1, s. 234; İbn Tâvûs, Ali b. Musa, et-Teşrîf bi’l-minen fî’t-tarif bi’l-fiten ve’l-melâhim, Kum: Müessesetü’s-Sâhibi’l-emr, h.k. 1416, s. 81. Ayrıca, Nuaym b. Hammâd Mervezî (ö. 228/843) kendi senediyle Ka‘b’ın, bu ümmetin meliklerinin sayısı hakkında sorulan soruya cevaben şöyle dediğini nakletmiştir: “Tevrat’ta on iki rabbî buldum.” Bkz. Mervezî, Nuaym b. Hammâd, el-Fiten, nşr. Eymen Muhammed Muhammed Arafe, Kahire: el-Mektebetü’l-t-tevfikiyye, h.k. 1412, s. 55, hadis no: 225. İbn Ayyâş Cevherî’nin rivayetine göre o, Tevrat’ta İsmail’in oğulları için zikrolunan isimlerin (bkz. bu makalenin ikinci bölümü) aslında, ilkleri Hz. Ali olan imamların isimleri olduğunu ifade etmiştir. Bkz. el-Cevherî, Ahmed b. Ubeydullah b. Ayyâş, Muktedabü’l-eser fî’n-nass ale’l-Eimmeti isnâ-aşer, nşr. Nizâr Mansûrî, Kum: İntişârât-i Tabâtabâî, (t.y.), s. 26. Ka‘bu’l-Ahbâr’ın bu müjdeye dair bilgisi, sonraki ravilerce suistimal edilmiş; her bir râvi, keyfî bir yol izleyerek halifelerden bazılarının isimlerini bu listeye eklemiştir. Bkz. Mervezî, el-Fiten, s. 55, hadis no: 224.

[12] Nuaym b. Hammâd, İslâm’dan önce Yermük (Ürdün’de aynı adı taşıyan bir nehrin kenarındaki vadi) Yahudîlerinden olan sahabî Suruc el-Yermükî’den Tevrat’ta şöyle okuduğunu rivayet eder: “Bu ümmetin on iki rabbîsi vardır; bunlardan biri onların peygamberidir. Sayı tamamlandığında azgınlaşacaklar, haddi aşacaklar ve aralarında savaş başlayacak.” Bkz. Mervezî, el-Fiten, s. 55, hadis no: 223. Bu rivayeti lafızda bir değişiklikle ve farklı isnâdlarla Muhammed b. Ahmed ed-Dûlâbî (ö. 310/923) ve İbn Bâbeveyh de nakletmiştir. Bkz. ed-Dûlâbî er-Râzî, Muhammed b. Ahmed, el-Künâ ve’l-esmâ, nşr. Ebû Kuteybe Nazr Muhammed el-Faryâbî, Beyrut: Dâru İbn Hazm, h.k. 1421, c. 2, s. 883; İbn Bâbeveyh, Muhammed b. Ali, el-Hisâl, Kum: Câmiatü’l-müderrisîn, h.k. 1398, c. 2, s. 474. Bu üç isnâd zincirini birbirine bağlayan halka, Basralı muhaddis Hammâd b. Seleme’dir (ö. 167/784). Bununla birlikte, yukarıdaki alıntıda altı çizili ifade, İbn Bâbeveyh’in rivayetinde doğru bir biçimde yazılmıştır: “Peygamberleri onları buldu.” Rivayetin son bölümü ise, Sünnî on iki [halife] hadislerinin rivayet formuna uygun bir biçimde Suruc’un rivayetinin sonuna eklenmiştir.

[13] İbn Ayyâş Cevherî’nin rivayetine göre, Hz. Harun’un soyundan olan Asvâ b. Usvâ, Kûfe yakınlarındaki Hire bölgesinde yaşayan ve Tevrat’ı iyi bilen Yahudî âlimlerindendi (hibrü’l-Yahûd). İbn Ayyâş, Basralı muhaddis Ebû Bekir Hişâm b. Ebî Abdillah’dan (ö. 153/770) onun bu Yahudî âliminden Tevrat’ta İsmail’in evladı için zikrolunan isimlerin (bkz. bu makalenin ikinci bölümü) aslında Hz. Muhammed’in (s.a.a.) vasilerinin isimleri olduğunu işittiğini nakletmiştir. Bkz. el-Cevherî, Muktedabü’l-eser, s. 28.

[14] Cezire Yahudîlerinin hâkimi olan İmrân b. Hâkân, Abbasî halifesi Mansûr (ö. 158/775) zamanında Müslüman olmuş ve Hz. Muhammed’in (s.a.a.) ve on iki vasisinin isimlerini Tevrat’ta bulmuştur. Bkz. el-Cevherî, Muktedabü’l-eser, s. 28.

[15] 3./9. yüzyılda Ergan şehrinde yaşamış Yahudî âlimidir. Eskiden Yahudîlerin yaşadığı bir şehir olan Ergân (bugünkü telaffuzuyla Errâcân) antik şehri, İran’ın Behbehân şehrinin kuzeyinde yer almaktadır. Numânî’nin bir vasıta aracılığıyla kendisinden rivayet ettiğine göre İbn Süleyman, İmamlar’ın sayısını ve isimlerini İbranice olarak Tevrat’ta görmüş ve On İki İmam’ı müjdelemiştir. Bkz. Numânî, el-Gaybe, s. 108.

[16] Hz. Harun’un soyundan gelen bir Yahudî âliminin Müminlerin Emiri Ali (a.s.) ile arasında geçen diyalog ile onun On İki İmam’ı haber vermesi, bu konudaki en bilinen hadislerden biridir. Bu hadis, çeşitli kitaplarda farklı isnâdlarla nakledilmiştir. Hadisin bazı rivayetlerinde bu Yahudî âliminin, Hz. Peygamber’den sonraki adalet imamlarının sayısını Hz. Musa’nın Hz. Harun’a yazdırdığı kitapta gördüğünü ifade ettiği geçmektedir. Bkz. Küleynî, Muhammed b. Yakub, el-Kâfi, Tahran: Dâru’l-kütübi’l-İslâmiyye, h.k. 1407, c. 1, s. 530.

[17] Süleym b. Kays’ın hicrî birinci yüzyıla tarihlendirilen Kitab’ında, Sıffîn Savaşı’ndan sonra Müminlerin Emiri Ali’nin (a.s.) yanına gelen bir Nasrânî’nin, kendi yanında bulunan mukaddes kitaplardan naklederek, İsmail soyundan gelecek olan on üç ulu şahsiyetten bahsettiği ve İsa b. Meryem’in, bunların sonuncusundan sonra semadan inip onun arkasında namaz kılacağını haber verdiği geçmektedir. Bkz. Hilâlî, Süleym b. Kays, Kitabu Süleym b. Kays el-Hilâlî, Kum: el-Hâdi, h.k. 1405, c. 2, s. 705-706.

[18] Bahira’nın Mükâşefeleri’ni 11. ve 12. yüzyıllarda Aşuayb adında biri tarafından yazıya geçirilmiştir. Bu kaynak üzerine yapılan yakın tarihli incelemelerde Bahira kıssasının bu varyantının dört kadim Hıristiyan kaynağından beslendiği ortaya konulmuştur. Bu dört kaynaktan ikisi Süryanice, ikisi Arapçadır. Süryanice kaynakların yazma nüshalarından biri 810 civarında, diğeri 850 civarında yazılmıştır. Arapça yazma nüshalar ise daha geç tarihlidir. Bkz. Krisztina Szilagyi, “Muhammad and the Monk: The Making of the Christian Baḥīrā Legend,” The Jerusalem Studies in Arabic and Islam 34 (2008): s. 185-192.

[19] Barbara Roggema, The Legend of Sergius Baḥīrā Eastern Christian Apologetics and Apocalyptic in Response to Islam, Leiden: Brill, 2009, s. 378-379.

[20] Roggema, The Legend of Sergius Baḥīrā, s. 394.

[21] Roggema, The Legend of Sergius Baḥīrā, s. 411.

[22] İranlı meşhur hekim Ebû’l-Hasan Ali b. Sehl Rabben Taberî (ö. 247/861’den sonra) Hıristiyan iken Müslüman olmuştur. Sözü edilen müjde hakkında bkz. et-Taberî, Ali b. Rabben, ed-Din ve’d-devle fî isbâti nübüvveti’n-Nebi Muhammed, nşr. Âdil Nuveyhid, Dâru’l-âfâki’l-cedide, h.k. 1393, s. 131, 132.

[23] Yahudî asıllı matematikçi ve hekim Ebû Nasr Semev’el (Samuel) b. Yahya el-Mağribî (ö. 570/1175 civarı) vefatından on yedi yıl önce Müslüman olmuştur. Sözü edilen müjde hakkında bkz. el-Mağribî, es-Semev’el b. Yahya b. Abbas, İfhâmü’l-Yahûd ve kıssatu İslâmî’s-Semev’el ve rüyahu’n-Nebî, nşr. Muhammed Abdullah eş-Şerkâvî, Beyrut: Dâru’l-ceyl, h.k. 1410, s. 115.

[24] Dennis Halft, “Sa'īd B. Ḥasan al-Iskandarī: A Jewish convert to Islam: Editio princeps of the later recension (732/1331) of his biblical testimonies" to the prophet Muḥammad,” Melanges de l’Institut Dominicaine des Etudes Orientales du Caire 30 (2014): s. 285.

[25] Molla Aga Baba (1771-1849), Tahran Yahudîlerinin iki hahambaşından biri ve Udlacan Mahallesi sinagogunun reisiydi. 1822 yılında Molla Ahmed Nerâkî’nin (ö. 1829) huzurunda Müslüman oldu ve adını Muhammed Rıza olarak değiştirdi. Molla Aga Baba, Yahudîler arasında çok yüksek bir makama sahipti. Nitekim İran Yahudîlerinin tarihini yazan Habib Levy (ö. 1984) onun Müslüman oluşunu dönemin Yahudîlerinin nahif bedenine indirilmiş ağır bir darbe olarak değerlendirmiştir. Bkz. Habib Levy, Tarih-i Yahûd-i İran, Brukhim, h.ş. 1339, c. 3, s. 1023. Molla Aga Baba ile birlikte ailesinden yetmiş kişi daha Müslüman olmuştur. Bu satırların yazarı Muhammed Rıza Cedidü’l-İslâm’ın torunlarıyla sıhriyet bağı sebebiyle hısım olmuştur.

[26] “Hz. İsmail’in zürriyetinden gelen on iki önder Şiîlerin On İki İmam’ı olmalıdır.” bkz. Cedidü’l-İslâm, Muhammed Rıza, İkâmetü’ş-şuhûd fî reddi’l-Yahûd, (taşbaskı), s. 48.

[27] İbn Tâvûs, Ka‘bu’l-Ahbâr’dan bir rivayet naklederek, Me’od Me’od isminin Tevrat’ta geçmesinin onun Müslüman olmasına sebep olduğundan söz etmektedir. Bkz. İbn Tâvûs, et-Teşrîf bi’l-minen, s. 81. Ayrıca İbn Kayyim el-Cevziyye de Müslüman olan bir Yahudî âliminin, Yahudî ulemasından hiç kimsenin bu beşâretin kimi işaret ettiği konusunda şüphe etmediğini söylediğini nakletmiştir. Bkz. İbn Kayyim el-Cevziyye, Muhammed b. Ebî Bekir, Hidâyetü’l-hayârâ fî ecvibeti’l-Yahûd ve’n-Nasârâ, Dâru’l-kalem, h.k. 1416, s. 370.

[28] Ne ilginçtir ki bu müjde sebebiyle Yahudîlerin Şiîliği seçtiğini haber verenlerden biri, Şiîliğin mutaassıp muhasımlarından olan İbn Teymiyye’dir (ö. 728/1328). Talebesi İbn Kesîr, onun, sözü geçen müjdede anılan Hz. İsmail soyundan on iki ulu şahsiyet hakkında şöyle dediğini nakletmiştir: “İslâm ile şereflenen Yahudîlerin birçoğu, Râfızî mezhebinin kendilerine çağrıda bulunduğu zehabına kapılarak onlara uydular.” Bkz. İbn Kesîr, İsmail b. Ömer, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-azîm, nşr. Muhammed Hüseyin Şemseddin, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, (t.y.), c. 6, s. 250. İbn Kesîr Tefsîr’inde de çok sayıda Yahudînin Şiîliği benimsediğinden söz etmiştir: “Birçoğu cahillik ve sefihlikleri yüzünden Şiî oldu.” Bkz. İbn Kesîr, Tefsir, c. 6, s. 250.

[29] Bu durum sadece geçmişle ilgili değildir. Günümüzde de bazı Hıristiyan misyonerler, bu müjdenin İslâm diniyle bağlantılı olduğunu dile getirmişlerdir. Sözgelimi, Amerika’daki en büyük Hıristiyan ilahiyat kurumu olan Fuller Theological Seminary kuruluşu bünyesinde faaliyet gösteren School of World Mission’da doktora yapan Jonathan Culver, Tekvin Kitabı’nın 17’nci babı üzerine yazdığı makalede, 20’nci ayette sözü edilen müjdenin İslâm ümmeti olduğunu ifade etmiştir. Bkz. Culver, Jonathan, “The Ishmael Promise and Contextualization Among Muslims,” International Journal of Frontier Missions, 17:1 (2000).

[30] Necef’te neşredilen Turâs dergisinin sahibi olan Iraklı çağdaş araştırmacı, “Davetu İbrahim ve İsmail inde refi’l-kavâid mine’l-beyt” başlıklı makalesinde bu müjdeyi ve bu müjdenin On İki İmam (a.s.) ile bağlantısını etraflıca incelemiştir.

[31] Bkz. Şarkâvî, Cemaleddin, Mebâhisu hâmme fî’l-Mesihiyye ve’l-İslâm, (Mektebetü’ş-Şâmile içinde), s. 39; Şarkâvî, Cemaleddin, Nebiyyu arzu’l-cenûb fî esfâri’l-Yahudiyye ve’l-Mesihiyye, Kahire: Dâru Hâdif li’n-neşr ve’t-tevzi, (t.y.), s. 14.

[32] Bkz. el-Hindî, Rahmetullah b. Halilirrahman, Muhtasaru izhâri’l-hakk, nşr. Ahmed Abdülkadir Melkâvî, Riyad: Vezaretü’ş-şuûni’l-İslâmiyye ve’l-evkâf ve’d-dave ve’l-irşâd, h.k. 1415, c. 1, s. 355.

[33] Bkz. Habibullah b. Abdülmelik, Kütüb ve Makâlât li’d-Doktor Habib b. Abdülmelik, (Mektebetü’ş-Şâmile içinde), s. 143.

[34] Bkz. es-Sekkâr, Munkiz b. Mahmud, Hel beşşere el-Kitabu’l-mukaddes bi’n-Nebî Muhammed, s. 27-34.

[35] Bkz. el-Caferî, Salih b. el-Hüseyn, Tahcîl min harfi’t-Tevrat ve’l-İncil, s. 176-178.

[36] Bkz. Van Dyke Arabic Bible, Arabic Bible Outreach Ministry, 2013. AVD nüshası, Kitab-ı Mukaddes’in 1800 yılında Keşiş Eli Smith gözetimde başlayan ve meslektaşı Dr. Cornelius van Dyke tarafından 1860 yılında tamamlanan Arapça çevirisidir.

[37] Bkz. (1769 Blayney Edition of the 1611 King James Version of the English Bible with Larry Pierce’s Englishman’s-Strong’s Numbering System, ASCII version) 1988-1997 by the Online Bible Foundation and Woodside Fellowship of Ontario, Canada. Kral James Versiyonu adı verilen bu nüsha, Kitab-ı Mukaddes’in İngilizce çevirisidir. İngiliz Kilisesi için 1604 yılında başlanan bu çeviri 1611 yılında tamamlanmıştır. 1604 yılında Kral I. James sarayında düzenlenen Hampton Konferansı’nda Kitab-ı Mukaddes’in önceki çevirilerinde yer alan hatalardan arındırılmış yeni bir çevirisinin yapılması kararlaştırılmıştır. Bu çevirinin hazırlanmasında her biri İngiliz Kilisesi üyesi olan kırk yedi din adamı çalışmıştır. Kitab-ı Mukaddes’in diğer çevirilerinde de olduğu gibi bu çeviride de Ahd-i Cedid’in çevirisinde Yunanca, Ahd-i Atik’in çevirisinde ise İbranice ve Aramice metinler esas alınmıştır. Apokriflerin çevirisi ise Yunanca ve Latince metinler esas alınarak yapılmıştır.

[38] Bkz. Old Greek Jewish Scriptures, ed. Alfred Rahlfs, Württembergische Bibelanstalt, Deutsche Bibelgesellschaft

(German Bible Society), Stuttgart. LXX (Latince: Septuaginta, Arapça: Seb‘iniyye [ve Türkçe: Yetmiş]) nüshası, Ahd-i Atik’in MÖ 3. yüzyılda, Ptolemaios Filadelfos’un Mısır’daki hükümranlığı sırasında, İskenderiyeli Yahudîler tarafından İbraniceden yapılan Yunanca çevirisidir. Nüshanın Roma rakamıyla yetmiş (LXX) olarak isimlendirilmesi, bu çevirinin yetmiş Yahudî din adamının ortak çalışması olduğu rivayetine dayanmaktadır. LXX nüshası ile İbranice metin arasında birtakım farklılıklar mevcuttur. En önemli farklılık, bu nüshada İbranice metinleri bulunmayan yeni kitapların yer almasıdır. Bu nedenle LXX nüshası, 39 kitaptan oluşan İbranice nüshanın aksine 46 kitaptan oluşmaktadır. MÖ 200 ila MS 100 yılları arasında çok sayıda Yahudî ve Hıristiyan bu nüshadan faydalanmıştır.

[39] Bkz. Samaritan Targum, Peshitta (TAR/TAM Targumim: Aramaic Old Testament) The Targum material is derived from the Hebrew Union College CAL (Comprehensive Aramaic Lexicon) Project. Geniş bilgi için bkz. http: //cal1.

cn.huc.edu/searching/targum_info.html. Samaritan Targum (Samiriye Targumu) nüshası, Tevrat’ın Aramicenin Samirî lehçesine yapılmış en eski çevirisidir. Samiriye Tevrat’ı, Samirîlerin Masoretik Tevrat yerine kullandıkları İbranice Tevrat’tır. Samirîler hakkında kısaca bilgi vermek gerekirse şunları söyleyebiliriz: Hz. Süleyman’ın vefatından sonra İsrailoğulları ikiye ayrılmışlardır. İlk fırka, iki torun Yahuda ve Benyamin’in takipçilerinden; ikinci fırka ise, İsrailoğullarının bakayasından oluşuyordu. Samirîler kendilerinin, Hz. Süleyman’ın vefatından sonra güneydeki Yahuda Krallığından ayrılan kuzeydeki İsrail Krallığının soyundan ve Yusuf ile Levi’nin neslinden geldiklerini iddia ederler (1. Krallar, 12). Bununla birlikte, Yahudîler Samirîlerin bu köken iddiasını hiçbir zaman kabul etmemişlerdir. Talmud’u kabul etmeyen Samirîlerin kendilerine özgü sözlü gelenekleri vardır. Samirîler ritüellerini, Musa’nın beş kitabının ellerinde bulunan bu nüshasına göre belirlerler. ‌‌Birçok araştırmacı Samirî nüshasının MÖ 3. yüzyılda mevcut olduğuna inanmaktadır. Bu görüşü destekleyen Robert H. Pfeiffer (ö. 1958), Samirî topluluğunun MÖ 400’lü yıllarda teşekkül ettikten sonra beş kitabı kutsal kitap olarak kabul ettikleri görüşündedir. Pfeiffer, “Tevrat’ın Samirî nüshasının Masoretik Tevrat gibi bu dönemde var olduğunu gösteren kanıtlar mevcuttur. Dolayısıyla Samirîlerin bu nüshayı baştan itibaren kutsal kitap olarak seçtikleri söylenebilir,” diye yazmıştır. Mevcut en önemli kanıtlardan bir tanesi, 1947 yılında bulunan Kumran Yazmaları’dır. Kumran Yazmaları arasında, yazı stili olarak Samirî nüshasına benzeyen çok sayıda elyazması bulunmuştur. Bu da bu nüshanın milattan önce mevcut olduğunu göstermektedir. Samirîler, Samaritan Targum’un MÖ 20’de, Nathanael adında biri tarafından yazıldığına inanırlar.

[40] Bkz. Codex Leningradensis Hebrew Text. Includes changes as of Westminster Morph 4.14. WTT nüshası, Ahd-i Atik’in Michigan-Claremont metni esas alınarak 1981-1982 yıllarında Michigan Üniversitesi’nde hazırlanan İbranice nüshasıdır. Bu nüsha, BHS olarak kısaltılan Biblia Hebraica Stuttgartensia nüshasında dayanmaktadır. 1977 yılında yayımlanan BHS nüshası ise, Leningrad Kodeksinde korunan, 1008 tarihli İbranice Masoterik metne dayanmaktadır.

[41] Bkz. Bkz. Samaritan Targum, Peshitta (TAR/TAM Targumim: Aramaic Old Testament) The Targum material is derived from the Hebrew Union College CAL (Comprehensive Aramaic Lexicon) Project. Geniş bilgi için bkz. http: //cal1. cn.huc.edu/searching/targum_info.html. NFT olarak kısaltılan Targum Neofiti nüshası, Tevrat’ın birçok bölümünün Aramice targumu, yani çevirisidir. Tevrat ayetlerinin bu targumda bulunan şerhi, Targum Onkelos’takilerden daha uzun, Targum Jonathan’dakilerden daha kısadır. Bu targumun ne zaman yazıldığı bilinmemektedir; günümüze ulaşan nüshası 1504 yılında Roma’da yazılmıştır.

[42] Bkz. Bkz. Samaritan Targum, Peshitta (TAR/TAM Targumim: Aramaic Old Testament) The Targum material is derived from the Hebrew Union College CAL (Comprehensive Aramaic Lexicon) Project. Geniş bilgi için bkz. http: //cal1. cn.huc.edu/searching/targum_info.html. PJT olarak kısaltılan Targum Pseudo-Jonathan veya Targum Jonathan, Tevrat’ın İsrail topraklarında yapılmış açıklamalı Aramice targumu, çevirisidir. Bu nüshanın doğru adı, orta çağda bilindiği şekliyle, Targum Yerushalmi’dir. Baskı hataları nedeniyle sonradan Jonathan ben Uzziel’e izafe edilerek bu adı almıştır. Bugün halen Tevrat’ın bazı edisyonlarında bu çeviri Targum Jonathan olarak isimlendirilmektedir. Talmud’un rivayetine göre Hilelli araştırmacı bir talebe olan Jonathan ben Uzziel, İsrailoğulları peygamberlerinin kitaplarının Aramice bir çevirisini hazırlamıştır. Bununla birlikte hiçbir kaynakta onun Tevrat’ı çevirdiği geçmemektedir. Bu nedenle araştırmacılar, bu targumun Jonathan ben Uzziel’e izafe edilmesinin yanlış olduğu görüşünde birleşirler. De Rossi, 16. yüzyılda birbirine çok benzeyen iki Tevrat çevirisi gördüğünü; bunlardan birinin Targum Jonathan, diğerinin Targum Yerushalmi olduğunu ileri sürmüştür.

[43] Bkz. Bkz. Samaritan Targum, Peshitta (TAR/TAM Targumim: Aramaic Old Testament) The Targum material is derived from the Hebrew Union College CAL (Comprehensive Aramaic Lexicon) Project. Geniş bilgi için bkz. http: //cal1.cn.huc.edu/searching/targum_info.html. TAR olarak kısaltılan Targum Onkelos, Tevrat’ın Doğu (Babil) Yahudîleri arasında kabul gören resmî çevirisidir. Bu çevirinin Onkelos (אונקלוס) adında Yahudîliğe ihtida etmiş biri tarafından MS 35-120 yılları arasında yapıldığı söylenmektedir. Samuel David Luzzatto (ö. 1865) Targum Onkelos’un Tevrat’ı herkesin anlayabilmesi için hazırlandığı kanaatindedir. Bu targum, İbranice Tevrat ile birlikte, sinagoglarda ezberden yüksek sesle ayet ayet okunmuştur. Bu uygulama Yahudîler arasında halen devam etmektedir. Targum Onkelos’un Yahudîler arasındaki konumu Talmud’da şu sözlerle ifade edilmiştir: “Bir kişi Kitab-ı Mukaddes’ten kendisine düşen payı, Yahudî cemaatiyle birlikte şu şekilde ikmal etmelidir: ‘Kitab-ı Mukaddes’i iki kez, Targum’u bir kez okumalıdır.’”

[44] Bkz. Bkz. Samaritan Targum, Peshitta (TAR/TAM Targumim: Aramaic Old Testament) The Targum material is derived from the Hebrew Union College CAL (Comprehensive Aramaic Lexicon) Project. Geniş bilgi için bkz. http: //cal1.cn.huc.edu/searching/targum_info.html. Peshitta (Peşitta veya Peşita [Pšîṭtâ ܦܝܛܬܐ] şeklinde telaffuz edilir) sade, mütedavil ve yalın anlamına gelmektedir. Kitab-ı Mukaddes’in bu nüshası, Süryanî lehçesini konuşan Aramî Hıristiyan kiliselerinde okunur. Genel kanı, Peshitta nüshasının Ahd-i Atik’in MS 2. yüzyılda İbraniceden Süryaniceye çevrilerek hazırlandığı yönündedir. Francis Crawford Burkitt (ö. 1935), Peshitta nüshasının Edessa’da yaşayan Yahudîler tarafından hazırlandığı sonucuna varmıştır. Süryanî Kilisesi tarafından kabul edilen Ahd-i Atik Filistinli Yahudî toplumuna aitti. Bu ayetlerin alındığı mevcut nüsha, 7a1 olarak ünlenmiştir. Bu durumda bu nüsha, MS 6. veya 7. yüzyıla tarihlendirilmektedir. Bu nüsha, 1866 yılında Süryanî Antonio tarafından bulunmuş ve 1876-1883 yılları arasında yayımlanmıştır.

[45] Bkz. Şehâde, Husayb, et-Tercümetü’l-Arabiyye li-Tevrati’s-Samiriyyin, el-Mücelledü’l-evvel li-Sifri’t-Tekvin ve’l-Hurûc, s. 69.

[46] Tekvin, 17:18 (KJV nüshası).

[47] Tekvin, 6:9 (NFT nüshası).

[48] I. Krallar, 2:3-4: (3) Yahova’nın, Rabbin verdiği görevleri yerine getir. Onun yollarında yürü ve Musa’nın yasasında yazıldığı gibi Tanrı’nın kurallarına, buyruklarına, ilkelerine ve öğütlerine uy ki yaptığın her şeyde ve gittiğin her yerde başarılı olasın. (4) O zaman Rab bana verdiği şu sözü yerine getirecektir: “Eğer oğulların yoluna dikkat eder, candan ve yürekten benim huzurumda doğrulukla yürürlerse, sana söz veriyorum ki, soyundan hiçbir kimse İsrail tahtından alınmayacaktır.”

[49] I. Krallar, 8:23-25.

[50] Tekvin, 17:1 (Targum Onkelos).

[51] Tekvin, 17:2.

[52] Tekvin, 17:20. “Ve İsmail’e gelince, seni işittim.” Targum’un tabiriyle, “İsmail hakkındaki duanı kabul ettim.”

[53] Tekvin: 17:20.

[54] Tekvin’in on yedinci babındaki ayetler ile Bakara Sûresi’nin 124’üncü ayeti arasındaki benzerlikten yola çıkarak yapılan karşılaştırmalı incelemenin bir makale formuna dönüştürülmesinden sonra, Hz. Peygamber’in (s.a.a.) iki ayet arasındaki bu benzerliği, hatta bağlantıyı açıkça gözler önüne seren bir hadisiyle karşılaştık. Abdullah b. Mesûd’un rivayet ettiği bu hadis şöyledir: Resulullah, “Ben babam İbrahim’in duasıyım!” dedi. Biz, “Ya Resulullah! Baban İbrahim nasıl dua etmişti?” diye sorduk. Resulullah, “Allah -azze ve celle- İbrahim’e, ‘Şüphesiz ben seni insanlara imam yapacağım,’ diye vahyetti. Bunun üzerine İbrahim sevindi ve ‘Ey Rabbim! Zürriyetimden de benim gibi imamlar olacak mı?’ diye sordu. Allah -azze ve celle- ‘Ey İbrahim! Sana yerine getirmeyeceğim bir söz (ahit) vermem,’ diye vahyetti. İbrahim, ‘Ey Rabbim! Yerine getirmeyeceğin söz nedir?’ diye sordu. [Allah] ‘Zürriyetinden zalim olanlara vermem,’ dedi. İbrahim, ‘Ey Rabbim! Benim zürriyetimden ahdine nail olmayacak olanlar kimlerdir?’ diye sordu. [Allah,] ‘Benim dışımda, bir puta secde edenleri asla imam yapmam; zira böyle birinin imam olması doğru değildir,’ buyurdu. İbrahim, ‘Beni ve oğullarımı putlara tapmaktan uzak tut! Doğrusu onlar insanlardan birçoğunu saptırdılar,’ dedi.” [Devamında] Hz. Peygamber şöyle buyurdu: “Bu dua bende ve kardeşim Ali’de son buldu; ikimiz de asla puta tapmadık. Allah beni peygamber kıldı, Ali’yi de vasi.” Bkz. Tûsî, Muhammed b. Hasan, el-Emâlî, Kum: Dâru’s-sekâfe, h.k. 1414, s. 379; Haskânî, Ubeydullah b. Abdullah, Şevâhidu’t-tenzîl li-kavâidi’t-tafdîl, Tahran: Mecmau ihyâi’s-sekâfeti’l-İslâmiyye et-tâbia li-Vezereti’s-sekâfe ve’l-irşâd el-İslamî, h.k. 1411, c. 1, s. 411. “Ben, babam İbrahim’in duasıyım” hadisi çok sayıda Şiî ve Sünnî âlim tarafından nakledilmiştir.

[55] Kur’ân’da geçtiği şekliyle Hz. İbrahim, Allah’ın bu bağışına karşısında “Ya zürriyetimden olanlar?” diyerek soyundan gelenlerin imam olmasının mümkün olup olmadığını sormuştur.

[56] Bakara Sûresi, 3:124.

[57] הִרְבֵּיתִי sözcüğü İbranicede “azamet verdim,” “artırdım” ve “çoğalttım” anlamlarına gelir. Bkz. Strong, James, Strong’s Hebrew Lexicon, kod: 7235. Bununla birlikte, bereket ve çokluk (neslin çoğalması) bu ayette daha önce belirtildiğinde, tekrardan kaçınmak amacıyla, הִרְבֵּ יתִ sözcüğünün “azamet vereceğim” anlamı vermek daha doğru olacaktır. Strong’un sözlüğüne şu adresten ulaşılabilmektedir: https://www.sacrednamebible.com/

[58] Bu kök ve bu kökten türeyen sözcükler Kitab-ı Mukaddes’te geçtikleri ayette Arapça “hamd” (övgü) ve türevi sözcüklerle çevrilmiştir (Örneğin bkz. Tekvin, 35:29; İşaya, 1:12, 25 ve Davud’un Mezmurlar’ında geçen on ikiden fazla ayet). Bu sözcüğün kök anlamı hakkında bkz. Strong, Strong’s Hebrew Lexion, kod: 3034H.

[59] “Mûd” veya “me’od” sözcüğünün “Ahmed” (övülen) anlamına geldiği kabul edildiğinde, “me’od”un muzaafı yani ikiye katlanmış hali olan “me’od me’od” sözcüğü, “çokça övülen” (Muhammed) anlamına gelir.

[60] “Tab tab” ifadesi “tayyib tayyib” anlamdadır ve “beğenilen” veya “övülen” anlamlarına gelir. Bu bakımdan Arapçadaki “Ahmed” veya “Muhammed” sözcüklerinin anlamıyla tamamen uyumludur. “Me’od” veya “tayyib” sözcüklerinin “me’od me’od” veya “tayyib tayyib” şeklindeki tekrarlı biçimleri Kitab-ı Mukaddes’te nadiren kullanılmış ve ayrıca, Tekvin 17:20 ayetinde sözcüğün başına “b” ön eki getirilmiştir. İslâmî rivayetlerde de “me’od me’od” “tayyib tayyib” şeklinde anlamlandırılmıştır: “Peygamber ona, “‘Mîd mîd’ ne anlama gelir?” diye sorunca, “Tayb tayb” dedi. Bkz. İbn Şâzân Kummî, Fezâilu’l-Emiri’l-müminîn Ali b. Ebî Tâlib, s. 222. Ayrıca Şiîlerce ve Sünnîlerce rivayet edilen çok sayıdaki hadiste Hz. Peygamber’in Tevrat’taki veya İbrahim’in Suhuf’undaki adının “Tab Tab” olduğu geçmektedir. Örneğin bkz. İbn Hamza, Muhammed b. Ali, es-Sâkıb fî’l-menâkıb, nşr. Nebil Rıza Alvân, Kum: Ensariyân, (t.y.), s. 269. Bu rivayette İmam Ali (a.s.), kendisine Hz. Peygamber’in ve Ehl-i Beyti’nin Tevrat’taki isimlerinin ne olduğunu soran bir Yahudî’ye cevap vermektedir. Ayrıca bkz. Nebhânî, Yusuf b. İsmail, Hüccetullah ale’l-âlemîn fî mucizâti Seyyidi’l-mürselîn, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, h.k. 1417, s. 87.

[61] “Lehadâ lehadâ” ifadesinin Arapçadaki karşılığı, keskin, sivri ve sert anlamlarına gelen, “hadede” kökünden türemiş bir sözcük olan “hâdd”dir. Arapçada ve Aramicede bu sözcük ve türevleri kimi zaman insanlar için de kullanılmaktadır. Buna göre, İbranice חדה sözcüğünü ve Aramice muadilini, Arapçaya “el-hâdd” şeklinde çevirmek mümkündür. Bu durumda bu sözcük, Hz. Peygamber için kullanılan ve “el-Hadd”, yani Allah düşmanlarına karşı hiddetle husumet besleyen kimse anlamına gelen bir başka ismi çağrıştırır. Bu bağlamda dikkate değer olan husus, bazı İslâmî metinlerde Hz. Peygamber’in Tevrat’taki isminin “el-Hadd” olduğunun belirtilmiş olmasıdır. Örneğin bkz. İbn Bâbeveyh, Muhammed b. Ali, Men lâ-yahduruhu el-fakîh, Kum: Defter-i İntişârât-i İslâmî, h.k. 1413, c. 4, s. 177; ayrıca bkz. İbn Bâbeveyh, el-Emâlî, s. 171 (İmam Muhammed Bâkır’ın hadisi).

[62] 7. yüzyılda ihtida edip Müslüman olan Yahudî din adamı Said b. Hasan el-İskenderî de ifadenin bu anlama geldiğini teyit etmektedir. Şöyle yazar: “İbranî dili uzmanları, ‘mâz mâz’ lafzını farklı şekillerde açıklamışlardır. Onlardan bazıları ‘mâz mâz’ın Ahmed Ahmed anlamına geldiğini yazmışlardır.” Bkz. Halft, Denis, “Saīd b. Hasan al-Iskandarī: A Jewish Convert to Islam Editio princeps of the Later Recension (732) of His Biblical Testimonies to the Prophet Muhammad,” Mideo 30 (2014): s. 267.

[63] “Me’od me’od” sözcüğünün İbranicede “hamd” masdarından türemiş özel bir isme delalet ettiğine dikkat edilmelidir. Bir başka deyişle bu sözcük, aynı kökten türeyen “Ahmed,” “hâmid,” “mahmûd,” “Muhammed,” ve “hamîd” sözcükleri ile aynı kategoride yer almaktadır. Aralarındaki fark, bu sözcüğün “hamd” sözcüğünün tekit kipi, vurgulu hali olmasıdır. “Me’od” “çok” anlamında kullanıldığında, “me’od me’od” ifadesi “çok çok” şeklinde değil de “bir hayli çok” şeklinde çevrilir. Bu doğrultuda, burada izlenecek doğru çeviri yöntemi sözcüğü “Ahmed Ahmed” şeklinde değil de “Hamîd” (övgüye layık olan) ve “Muhammed” (çokça övülen) anlamı verecek şekilde çevirmek olacaktır.

[64] Bkz. Strong, Strong’s Hebrew Lexion, kod: 5954.

[65] Elbette isim tamlaması olarak başka bir sözcüğe izafe edildiği durumlarda, örneğin kahinler için de kullanılmıştır. Tamlama durumda ifade, “kahinlerin ulusu” anlamına gelir.

[66] Peshitta İncili, Matta 23:1-8.

[67] Âl-i İmrân Sûresi, 3:79; Mâide Sûresi, 5: 44 ve 63.

[68] Bkz. İbn Hayyûn, Numân b. Muhammed, Deâimu’l-İslâm, c. 1, s. 37. Arapça metin şu şekildedir:

فَالرَّبَّانِيُّونَ هُمُ الأَئِمَّةُ دُونَ الأَنْبِيَاءِ الَّذِينَ يُرَبُّونَ النَّاسَ بِعِلْمِهِمْ وَالأَحْبَارُ دُونَهُمْ وَهُمْ دُعَاتُهُمْ.

[69] Hıllî, Hasan b. Süleyman, Muhtasarü’l-Basâir, s. 147 (Süleym b. Kays’ın Kitab’ından nakledilmiştir).

[70] Bkz. Meclisî, Muhammed Bâkır, Bihâru’l-envâri’l-câmia li-düreri’l-ahbâri’l-Eimmeti’l-Ethâr, Beyrut: Dâru’t-turâs, 1983, c. 37, s. 331.

[71] İbn Şehrâşûb, Muhammed b. Ali, Menâkıbu Âli b. Ebî Tâlib, Necef: Matbaatü’l-Haydariyye, h.k. 1376, c. 2, s. 45.

[72] Tekvin, 13:15-25; Birinci Tarihler Kitabı, 29-31.

[73] ABP nüshası.

[74] VUL nüshası.

[75] “Abd” Arapçada ve ayrıca İbranicede “yok olmak”, “kesilmek” ve “dağılmak” anlamlarına gelir. “El” ise, İbranicede Allah anlamına gelir. بَادَ الشَّيْء يَبِيدُ بَيَادًا: إِذَا تَفَرَّقَ وَتَوَزَّعَ (Isfahanî, Râğıb, el-Müfredât, “b v d” maddesi). “Beyd: fena, yok olmak (Kâmûs-i Kur’ân, “b y d” maddesi). İbranice için bkz. Koehler, Ludwig ve Baumgartner, Walter, Hebrew Aramaic Lexicon Old Testamen, אבד maddesi. Sözcük “kaybolmak, yok olmak” anlamlarına gelir.

[76] Koehler ve Baumgartner, Hebrew Aramaic Lexicon Old Testamen, דוּמָה maddesi.

[77] Koehler ve Baumgartner, Hebrew Aramaic Lexicon Old Testamen, שׁמע maddesi.

[78] Koehler ve Baumgartner, Hebrew Aramaic Lexicon Old Testamen, דוּמָה maddesi.

[79] Koehler ve Baumgartner, Hebrew Aramaic Lexicon Old Testamen, שׁמע maddesi.

[80] Brown, F, Driver, S.R. ve Biggs, C.A., Hebrew and English Lexicon, חדר maddesi.

[81] Jastrow, Marcus, A Dictionary of the Targumim the Talmud Babli and Yerushlami and the Midrashic Literature, Londra ve New York, 1903, תמה maddesi.

[82] Kâmûsu’l-muhît. İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem, Lisânü’l-Arab, Beyrut: Dâru Sâdır, h.k. 1414, “t y m” maddesi.

[83] Bu, oldukça dikkat gerektiren ince bir meseledir. Bu yüzden bağımsız bir yazıda ele alınmalıdır.

[84] Brown, Driver ve Biggs, Hebrew and English Lexicon, יְט֥וּר maddesi.

[85] Brown, Driver ve Biggs, Hebrew and English Lexicon, נפש maddesi.

[86] Misbâhu’l-münîr, “n f s” maddesi. “Bir şeyi cömertçe ikram etti: Değerli hale geldi ve izzet buldu. Böyle biri, kerimdir. Damme ile okunur: نفُسَ الشیَّءُ  (O şey değerli hale geldi). Bu durum nefâset olarak isimlendirilir. Böylece o şey nefîs, yani kıymetli ve değerli olur.” Halil b. Ahmed, el-Ayn, c. 7, s. 270. En-nefs: Bedenin hayat bulmasını sağlayan ruhtur. Ayrıca رجل له نفس (nefs sahibi bir adam) ifadesi, güzel ahlak sahibi, cesur ve cömert bir kimse anlamına gelir.

[87] Brown, Driver, Biggs, Hebrew and English Lexicon, קֵ֥דְמָה maddesi.

[88] Friberg, Analytical Greek Lexicon, Baker Books, 2000, ἀνατολὴ maddesi.

[89] Jastrow, A Dictionary of the Targumim the Talmud Babli and Yerushlami and the Midrashic Literature, s. 1355.

[90] γενεῶν sözcüğü bir insanın doğrudan kendi sulbundan vücuda gelen evlatları için kullanılmaz. Örneğin, Çıkış Kitabı’nın birinci babında şöyle geçmektedir: “Yakup ile birlikte aileleriyle Mısır’a giden İsrailoğullarının adları şunlardır: Ruben, Şimon, Levi, Yahuda, İssakar, Zevulun, Benyamin, Dan, Naftali, Gad, Aşer.” Bkz. Old Persian nüshası. Görüldüğü üzere burada, İsrailoğullarından farklı kuşaklarda dünyaya gelmiş kişilerin isimlerinden bahsedilmemektedir. Ayrıca, Tevrat’ın başka ayetlerinde, Esav’ın şeceresi şu şekilde açıklanmıştır: “Ve Seir dağında, Edomluların babası Esav’ın zürriyeti şunlardır; Esav’ın oğullarının adları şunlardır: Esav’ın karısı Adanın oğlu Elifaz, Esav’ın karısı Basematın oğlu Reuel.” Bkz. Old Persian nüshası, Tekvin, 36:9-10. Bu ayetlerde de aynı dikkat gösterilmiştir. 9’uncu ayette Esav’ın zürriyetinden olan soyun şeceresi açıklanırken, “Esav’ın ortaya çıkışı (veya Esav’ın oğulları) şunlardır” denilmiştir. תלְדוֹֹת (toledotam) sözcüğü “nesiller” anlamında kullanılmıştır. Bununla birlikte, 10’uncu ayette doğrudan Esav’ın sulbundan olan oğullarından söz edilirken bu sözcük kullanılmamıştır.

[91] Bu on iki isimden yalnızca Kaydar’ın, Nebayot’un, Yetur’un ve Nafiş’in isimleri Ahd-i Atik’te geçer. Kaydar için bkz. İşaya 21:16, 21:17, 42:11, 60:7; İrmiya, 2:10; 49:28-33; Hezekiel, 27:21; Mezmurlar, 120:5; Süleyman’ın Meselleri, 1:5. Nebayot için bkz. Tekvin, 28:9; 36:3; İşaya, 60:7. Yetur ve Nafiş için bkz. Birinci Tarihler, 5:19. Geri kalan isimler, Ahd-i Atik’te Hz. İsmail’in oğulları olarak geçmemektedir.

[92] Tarih kaynaklarında Hz. İsmail’in bu on iki oğlundan söz eden güvenilir bir malumat bulunmamaktadır. Sadece Yahudî tarihçisi Flavius Josephus, Helenistik dönemde Ürdün’de hakimiyet kuran Nabatiler ile Nebayot arasındaki ses benzerliğinden yola çıkarak Nabatilerin Nebayot’un soyundan gelmiş olabileceğini varsaymıştır. Bkz. The complete works of Flavius Josephus, çev. William Whiston, Thompson & Thomas, Chicago, 1901, s. 43. Tarihçi Jerome, Josephus’u, diğer Kitab-ı Mukaddes tarihçileri de Jerome’u izleyerek bu ihtimali tekrarlamışlardır. Modern tarihçiler ise, Nabatiler ile Nebayot kabilesi arasında bir bağlantı bulamamışlardır. Kaydar’dan günümüze ulaşan en eski tarihli vesikada, arkeologların MÖ 8. ve 7. yüzyıllara tarihlendirdikleri Yeni Asurlu kitabelerinde, sadece Arap olup Yeni Asurlularla savaşan ve yenilgiye uğrayan Kaydarî krallarının birkaçının adı geçmektedir. Bkz. Teppo, Saan, Women and their Agency in the Neo-Assyrian Empire, yayımlanmamış doktora tezi, Helsinki Üniversitesi, 2005, s. 47. Bununla birlikte, Hz. İsmail’in oğlu Kaydar ile bu Kaydarî kralları arasında bağlantı olduğu konusu, tarihçiler açısından kesinlik arz etmemektedir. Diğer isimlerin tarih kayıtlarındaki durumu, Kaydar ve Nebayot ile ilgili kayıtlara nispetle çok daha belirsizdir.

[93] Bu on iki isim, küçük farklılıklarla, Birinci Tarihler 1:29-31 ayetlerinde de tekrarlanmıştır.

[94] Makalenin önceki bölümünde, Tekvin’in 25’inci babının geçen metin dikkatlice incelendiğinde Tevrat’ın bu on iki ismi Hz. İsmail’in doğrudan oğulları olarak nitelemediği ortaya konulmuştu.

[95] Strong, Strong’s Hebrew Lexicon, kod: 8034.

[96] MÖ birinci bin yılda Ürdün’de hüküm süren Nabatiler ile Nebayot arasında bağlantı kurulması, daha önce de ifade edildiği üzere, sadece bir yorumdur; bir çeviri değildir.

[97] Tekvin 13:25-15:25 (PST nüshası).

[98] Yahudî rabbîleri, Hz. Musa’nın MÖ 1391-1271 yılları arasında yaşadığı kanaatindedir. Jerome, Hz. Musa’nın MÖ 1592 yılında, Ussher ise, MÖ 1612 yılında dünyaya geldiğini yazmışlardır.

[99] 1947 yılında bulunan bu yazmalar, MÖ 100 ila MS 200 yılları arasında yazılmış metinleri içerirler.

[100] Kumran Yazmaları arasında bulunan Tekvin Kitabı’nın beş yazmasının tamamında, 17’nci babın Hz. İsmail ile ilgili olan ayetlerinin bir kısmı yok olmuştur.

[101] Riches, John, The Bible: A Very Short Introduction, Oxford: Oxford Üniversitesi Yayınları, 2000, s. 19-20. Tevrat’ın yazılış tarihiyle ilgili en yeni ve en güvenilir teori, “Belgesel Hipotez” veya “Wellhausen Hipotezi”dir. Bu hipotez, 18. ve 19. yüzyıllarda, Kitab-ı Mukaddes’in bazı çelişkilerini uyumlu hale getirmek amacıyla geliştirilmiştir. Bu teoriye göre, Tevrat, bağımsız kaynaklardan alınmış ve bir grup redaktör tarafından günümüzdeki şekline getirilmiştir. Bu bağımsız kaynaklar şunlardır: J (Yahvist), E (Elohist), D (Deuteronomist) ve P (Priestly). Sonuncusu, Yahudî din adamları (ahbâr) yazılarını ihtiva etmektedir. J kaynağı MÖ 950 civarında, E kaynağı MÖ 850 civarında yazılmıştır. Bu teoriye göre P kaynağının yazılış tarihi MÖ 600-400 yılları arasındadır. Bununla birlikte, bütün bunlar eldeki Tevrat’ın Hz. Musa’ya nazil olan Tevrat ile hiçbir bağlantısı olmadığı anlamına gelmemektedir. Bu, sadece, Tevrat’ın mevcut şekline MÖ birinci bin yılda kavuştuğu ve Tevrat’ta geçen özel isimlerin, günümüze ulaşıncaya değin, farklı dillerde ve diyalektlerde uzun bir yol kat ettikleri anlamına gelmektedir. Bkz. Harris, Stephen, Understanding The Bible, Mayfield: Palo Alto, 1985.

[102] Ahd-i Atik’te ve Ahd-i Cedid’de özel isimlerin yazımı arasındaki farklılık bu makalede ele alınamayacak kadar fazladır. Örnekler için bkz. www.familysearch.org/learn/wiki/en/Variations-of-Biblical-Names-in-Old-Documents

[103] Noble, John Travis, “Let Ishmael Live Before You!” Finding a Place for Hagar’s Son in the Priestly Tradition, yayımlanmamış doktora tezi, Harvard Üniversitesi, 2013, s. 68.

[104] Noble, “Let Ishmael Live Before You!,” s. 141.

[105] Resulullah Ebû’l-Kâsım Muhammed ve Ahmed b. Abdullah b. Abdulmuttalib b. Hâşim b. Abd Menâf b. Kusay b. Kilâb b. Mürre b. Luvey b. Gâlib b. Fihr b. Mâlik b. en-Nasr b. Kenâne b. Huzeyme b. Müdrike b. İlyas b. Mudar b. Nizâr b. Ma’dd b. Adnân b. Eddi b. el-Yesa‘ b. el-Hemeysa‘ b. Selâmân b. En-Nebt b. Hamd b. Keydâr b. İsmail b. İbrahim el-Halil. İbn Bâbeveyh şöyle nakleder: Adnân b. Eddi b. Uded b. Zeyd b. Ya‘ded b. Yakdum b. el-Hemeysa‘ b. Nebt b. Kayzâr b. İsmail. İbn Abbâs şöyle der: Adnân b. Eddi b. el-Yesa‘ b. el-Hemeysa‘ ona İbn Yâmîn denilirdi, b. Yahşeb b. Munhed b. Sâbû‘ b. el-Hemeysa‘ b. Nebt b. Kayzâr b. İsmail b. İbrahim… Bkz. Hıllî, Ali b. Yusuf, el-Adedu’l-kaviyye li-defi’l-mehâvifi’l-yevmiyye, Kum: Mektebetu Ayetullah el-Maraşî en-Necefî, h.k. 1408, s. 134. Tabersî ise, Hz. Peygamber’in şeceresini şu şekilde nakleder: Hz. Peygamber’in eşi Ümmü Seleme’den şöyle dediği rivayet edilir: Hz. Peygamber’i şöyle derken işittim: Ma‘dd b. Adnân b. Uded b. Zeyd b. Serâ b. A‘râk es-Serî. Ümmü Seleme şöyle dedi: Zeyd, Hemeysa‘ ve Serâ, Nebt ve A‘râk es-Serî İsmail b. İbrahim. [Ümmü Seleme dedi ki:] Sonra Resulullah şöyle okudu: Âd, Semûd, Ashabu’r-ress, Kurûnâ, bunlar arasında Allah dışında kimsenin bilmediği daha niceleri. Bkz. Tabersî, Fazl b. Hasan, İlâmu’l-verâ bi-a’lâmi’l-hüdâ, Kum: Âlü’l-Beyt, h.k. 1417, s. 6.

[106] Birçok kaynakta bu mısraya yer verilmiştir. Örneğin bkz. Minkarî, Nasr b. Müzâhim, Vak‘atu Sıffîn, Kum: Mektebetu Ayetullah el-Maraşî en-Necefî, h.k. 1404, s. 390.

[107] Tûsî, el-Emâlî, s. 4.

[108] İbn Babeveyh, et-Tevhid, s. 397.

[109] Tabersî, Ahmed b. Ali, el-İhticâc ala ehli’l-lücâc, Meşhed: Neşr-i Murtaza, h.k. 1403, c. 1, s. 207.

[110] Bu satırların yazarı görüşünü şu iki delille desteklemektedir: Birincisi, el-Mektebetü’ş-Şâmile adlı yazılımda 200'den fazla ünlü tarih kitabı ve 30 Arap ensâbı (soyağacı) kitabında “Haydare” ve “Haydar” anahtar kelimeleri ile yapılan aramalarda, bu ismin Müminlerin Emiri Ali b. Ebî Tâlib’den (a.s.) önce kullanıldığına dair bir veriye rastlanmamıştır. İkincisi, Arapça sözlük kitapları (sözlükler, lügatler ve dilbilim kitapları) incelendiğinde, Haydar veya Haydare’nin aslan (esed) için kullanılan isimlerinden olduğu ve Müminlerin Emiri Ali’den (a.s.) önce kimsenin bu isimle tanınmadığı anlaşılmaktadır. Örneğin, Sâhib b. Abbâd şöyle yazmaktadır: “Haydare: Aslan isimlerinden biridir ve Ali b. Ebi Tâlib’e (Allah ondan razı olsun) Haydare lakabı verilmiştir.” Bkz. Sâhib b. Abbâd, İsmail b. Abbâd, el-Muhît fî’l-lugat, Beyrut: Âlemu’l-kitab, h.k. 1414, c. 3, s. 36. İbn Manzûr da Lisânü’l-Arab adlı eserinde İmam Ali’nin (a.s.) isimlerinden birinin Haydar olduğunu yazmıştır. Bkz. İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, c. 3, s. 261.

[111] İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, c. 4, s. 174. Zübeydî, Muhammed b. Muhammed, Tâcu’l-arûs, c. 6, s. 253.

[112] Halil b. Ahmed, el-Ayn, “hadar” maddesi.

[113] Hazzâz, Ali b. Muhammed, Kifâyetü’l-eser, s. 83. “Abdullah b. Mesud ona şöyle dedi: Ya Resulullah, Hüseyin’in zürriyetinden olacağını söylediğin bu imamlar kimlerdir? Hz. Peygamber bir süre sessiz kaldı, sonra başını kaldırdı ve şöyle dedi: Ey Abdullah! Önemli bir soru sordun; o halde sana haber vereyim: Eliyle Hüseyin’in omzuna dokunarak, bu benim oğlum, onun zürriyetinden mübarek bir evlat çıkacak, dedesi Ali adıyla anılacak, o da Âbid olarak adlandırılacaktır.”

[114] Bahrânî, Hâşim b. Süleyman, el-Burhân fî tefsiri’l-Kur’ân, c. 5, s. 650.

[115] Kûfî, Furât b. İbrahim, Tefsiru Furât Kûfî, s. 285.

[116] Bazı araştırmacılar, Hz. İsmail’in soyundan gelen bu on iki kişinin sadece bir grup ile sınırlı olmadığını ve Tekvin Kitabı’nın 25’inci babında isimleri anılan kişilere ek olarak, gelecekte bu on iki kişi için başka bir muhatap bulunabileceğini öne sürmüşlerdir. Nitekim Kitab-ı Mukaddes, İsrailoğullarının on iki nakibi için iki farklı zamanda iki farklı örnek belirlemiştir. Bkz. İmamî, Mesud, “Delilî Nevîn ber İmamet-i Devâzdeh İmam-i Şia,” İmamet-pejûhî, 8 (1391): s. 171. [Makalenin çevirisi için bkz. https://medyasafak.net/haber/3117/ozel--on-iki-imamin-im%C3%A2meti-uzerine-yeni-bir-delil (çev. Aliye Söğüt), ayrıca Şiîlik Araştırmaları-II kitabı içerisinde (Önsöz Yayıncılık, haz. Ozan Kemal Sarıalioğlu)]